İstək. İnam. İradə. İştirak.

Tuesday, November 10, 2009

Həqiqətin ifadəolunmazlığı

İnsanlar hər zaman həqiqət haqqında düşünmüşlər və hər zaman da həqiqət haqqında mübahisə (ara-sıra hətta müharibə) etmişlər. Çoxlu nəzəriyyələr var həqiqətə dair. Fəlsəfədə və humanitar elmlərdə həqiqət ümumiyyətlə razılaşdırılması (hamını qane edə biləcək şəkildə) mümkün olmayan məsələdir. Siyasəti də ki, heç demirəm. Vahid və mütləq həqiqət uğrunda çoxlu haqsızlıqlar edilib və edilməkdədir. Milyonlarla insan öldürülüb buna görə. İnsanlar bir şeyi unudurlar və ya nəzərə almırlar (bəlkə də səmimi yanılırlar) ki, "həqiqət uğrunda" hələ "həqiqətə uyğun" demək deyil.

Hərənin öz həqiqəti var. "Hərə" yazarkən, həm fərdləri, həm qrupları, həm də cəmiyyətləri nəzərdə tuturam. İnsanlar, qruplar və cəmiyyətlər məhz həqiqət uğrunda mübarizə etmişlər və edirlər. Əmlak, vəzifə, hakimiyyət, ərazi, zövq, bilik və s. - bunların hamısı bəlli bir dünyagörüşün və ondan törənən həqiqət anlayışının tətbiqi üçün alətlərdir. Bu alətlərin əhəmiyyəti və nisbəti dəyişkəndir, müvafiq dünyagörüşün və ona xas olan həqiqətin dəyişməsi ilə əlaqədardır.

Miladdan öncə 4-cü əsrdə yaşamış Aristotel hesab edirdi ki, eyni yüksəklikdən və eyni zamanda sərbəst buraxıldıqları halda, ağır cisimlər yüngül cisimlərdən daha tez yerə düşürlər. Aristotel'in nüfuzu o dərəcədə böyük idi ki, heç kim onun əksinə düşünməyə cürət etmirdi. Üstündən təxminən 20 (!!!) əsr keçəndən sonra Galileo Galilei Piza şəhərindəki qüllədən iki dəmir top atdı - biri ağır, digəri yüngül. Topların ikisi də yerə eyni zamanda düşdü. Hər kəsin çox sadə bir şeyi görməsi üçün bir "axmağın" böyük bir dahinin fikrinə qarşı çıxması tələb olundu.

Galilei həm də Günəşin Yer ətrafında deyil, Yerin Günəş ətrafında fırlandığına israr edirdi, amma, Giordano Bruno'dan fərqli olaraq, kilsənin təqibinə məruz qalsa da edam olunmadı. Niyə? Çünki Bruno'dan, fərqli olaraq, Galileo kilsənin yaxşı bildiyi latın dilində deyil, camaatın danışdığı italyan dilində yazırdı. Kilsə rəsmilərinin böyük əksəriyyəti isə bu dili ya bilmirdi (keşişlərin xeylisi heç italyan da deyildilər), ya da, italyan dilinin ciddi mövzular üçün yararsız hesab olunduğundan, bu dildə yazılanlara nəzərat etmirdi. Galileo'nun "kafir" yazıları kilsənin diqqətini cəlb etməyə başlayanda isə, artıq çox gec idi. Galileo camaatın arasında xeyli tanına və fikirlərini geniş yaya bilmişdi. Kilsə camaatın yaxşı tanıdığı və hörmət bəslədiyi birisini edam edə bilmədi. Galileo fikirlərini kilsəyə yox, sadə insanlara ünvanlayırdı. Fikirlərinin sadə insanlar tərəfindən asan qavranılması üçün düşündüklərini göstərməyə çalışırdı. Beləliklə, Galileo müasir elmdə eksperimentin banisi oldu.

Galileo, həm də, elmin təqdimatına siyasi üslubları gətirmiş ilk alim oldu. O, hökmdarlar, senzorlar və ya şuralar üçün deyil, camaat üçün yazırdı və həyatı ilə göstərdi ki, cəsarətli fikirləri camaatın başa düşə biləcək dildə söyləyəndə fikrin əhəmiyyəti və çevrəsi müəllifi qoruya biləcək dərəcədə böyüyə bilir. Bruno isə yalnız latın dilində yazdığından onu kilsə və universitet çevrələrindən kənarda tanımırdılar. Bruno'nu edam etmək kilsə üçün çətin olmadı. Galileo isə fikirlərini "siyasiləşdirdiyinə" görə (o zaman italyan dilində ciddi fikirləri yazmaq siyasi yanşmanı tələb edirdi), uğur qazana bildi. Doğrudu, kilsənin təkidi ilə fikirlərindən guya döndüyünü göstərməli oldu. Amma Galielo'nun "onsuz da o [yəni, Yer] fırlanır" deməsi həqiqətin siyasi bazarlamaya çıxarılmasının mümkünlüyünü bir daha təsdiqlədi. Camaata həqiqəti çatdıra biləndən sonra, təqibçilərə nə deyirsən de, onsuz da təqibçilər əvvəl təlqin etdikləri həqiqətə artıq nəzarət edə bilmirlər. Galileo senzuranın tətbiqindən və müxalif fikirlərin təqibindən rahatlanmağa çalışanlara dərs verdi. İdeyalara nəzarət etmək, onların qarşısını almaq mümkün deyil!

Galileo'nun elmi "siyasiləşdirmək" cəhdi nəticəsində kilsənin təqibindən qurtulmağı, kilsənin hakimiyyətindən yaxa qurtarmağa çalışan siyasətçiləri də həvəsləndirdi. Gənc kral Lois ("Lui" kimi tələffüz olunur) XİV kardinal Gulio Mazzarino'nun (soyadının daha çox "Mazarini" kimi tələffüzü ilə tanınır) qəyyumluğu altından çıxan kimi, Fransa dövlətinin idarə olunmasını "kilsəsizləşdirməyə" (dövlət hakimiyyətini öz əlində cəmləşdirməyə) başladı. İlk baxışdan nə qədər qəribə görünsə də, amma bu işdə ona, Mazarino'nun həmyerlisi olan Galileo'nun, kilsənin qəzəbinə gəlmiş təlimi yardım etdi. Yerin Günəş ətrafında fırlandığını bəhanə edərək, Lois XİV özünü Le Roi Soleil (Günəş Kralı) elan etdi və yer üzündə (yəni, dövlətdə) hər kəsin və hər şeyin özünün ətrafında "fırlanmasına" nail oldu. "L'Etat c'est Moi!" ("Dövlət Mənəm!") deməklə, Lois XİV başqaların hətta qanunlara istinad etmələrini özünə həqarət sayırdı və buna görə özünü təhqir olunmuş sanırdı. Qanuna istinad etmək cinayət idi.

Siyasi görüşlərin və elmi təlimlərin qarşılıqlı əlaqəsi çoxdan məlum olan faktdır. Bunun səbəbi ikisinin də "ideoloji qurğu" olmasındadır. Siyasət (geniş anlamda) çərçivə rolunu oynayır. Çərçivə çox dar olanda, həqiqət ifrat dərəcədə formalistik olur. Onu vahid və mütləq kimi təsəvvür etməyə üstünlük verilir. Fərqlilik arzulanmır və hətta sıxışdırılır (təqib olunur). Çox vaxt ağılın asanlıqla qavraya biləcək şeyləri siyasi görüşlər əngəlləyir və belə şeylər ağlabatan ola bilmirlər. Çünki bir şeyin ağlabatan olmasından öncə, onun ürəyə- (vicdana) yatan olması vacibdir.

Məsələn, yaxşı məlumdur ki, Qədim Yunanlar riyaziyyatın inkişafına nə qədər töhvə vermişlər. Amma bu qədər dahi riyaziyyatçılar arasında tənlik icad edə biləcək birisi tapılmadı. Riyazi baxımdan tənlik çətin qavram deyil və, əlbəttə, elm "təmiz" olsaydı, Qədim Yunanlar onu asanlıqla icad edə bilərdilər. Problem ondadır ki, hətta riyaziyyat kimi bir elm ideoloji təsirlərdən asılı ola bilir. Qədim Yunanlar ona görə tənliyi icad edə bilməmişlər ki, dəyişəni ehtiva edən bərabərliyin təsəvvürü onların siyasi dünyagörüşləri ilə əngəllənirdi. Qədim Yunanlar kəskin ayrı-seçkiliklərlə düşünən insanlar olmuşlar. Bərabərlik onların mədəni təsəvvürlərinə yad idi. Başqa sözlə, bərabərlik Qədim Yunanların ürəyinə yatmadığı üçün, tənlik də onların ağlına batmırdı. Bu baxımdan o dövrün dahi riyaziyyatçıların böyük əksəriyyətinin demokratik deyil, avtoritar və tiranik şəhərlərdə yaşayıb-yaratmaları heç də təəcüblü görünmür.

Deməli, hətta riyaziyyat kimi elm "təmiz", yəni ideoloji təsirlərdən kənar, ola billmir. Hərçənd ki, minilliklər ərzində insanlar bunun əksini düşünürdülər. Avropada ilk universitetlər yaradılanda (Xİ əsrdən başlayaraq) riyaziyyat dərsləri keçirilmirdi. Niyə? Çünki ilk universitetləri katolik kilsəsi yaradırdı və onun məqsədi - təhsil vasitəsilə hər yerdə latın dilini yaymaqla Pax Romana (orijinal mənada "Roma Sülhü", bu kontekstdə isə - "Roma Dünyası") qurmaq idi.

Roma Kilsəsi özünü Roma dövlətinin mənəvi varisi sayırdı. Riyaziyyatın burada nə günahı? Niyə onu universitetlərdə dərs kimi keçməməli idilər ki? Cavab siyasidir - riyaziyyat bütünlüklə yunan dilində işlədilmiş sahə olduğundan kilsənin məqsədlərinə uyğun gəlmirdi. Ancaq latın dilində öyrədilməsi mümkün olan fənlər keçirilirdi: ilahiyyət, təbabət və hüquqşünaslıq. Amma çox keçmədi, həqiqət özünə yer tapdı və riyaziyyatı unversitetlərdə öyrətməyə başladılar. Maraqlıdır ki, riyaziyyat hüquqşünaslara məcburi fənn kimi öyrədilirdi. Riyaziyyat "təmiz" elm sayıldığından, hesab olunurdu ki, formal məntiqi yaxşı bilməli olan hüquqşünaslar üçün bu çox vacibdir. Sonra hesab olundu ki, formal məntiq üzərində qurulmuş riyaziyyat hüquqşünasların təfəkkürünü həddindən artıq məhdudlaşdırır, təsəvvürlərini kasıblaşdırır. Problem onda idi ki, formal məntiq bir sualın yalnız bir doğru cavabı olmasını tələb edir. Hüquqşünaslıq üçün isə bu yeganə güvənilir düşüncə tərzi sayıla bilməz. Deontik məntiq inkişaf etdikcə riyaziyyatı hüquqşunaslara öyrətməyi dayandırmağa başladılar və sonda tamamən kəsdilər.

Riyazi təfəkkür şahmatın inkişafına böyük təkan verdi. Orta əsrlərdə şahmat tezliklə məşhurlaşdı və geniş yayıldı. Maraqlıdır ki, o zaman oynanılan şahmat indikindən xeyli fərqlənirdi. Burada da fərqin kökünü siyasətdə görmənin faydası var. Lap əvvələr şahmat oyununda qələbə, mübarizənin tipik monarxik təsəvvürünə uyğun olaraq, "şah" ("kral) fiqurunun vurulması ilə müəyyən olunurdu. "Vəzir" dediyimiz fiqur Avropada "kraliça" (queen) kimi tanınırdı. İndiki şahmatdan fərqli olaraq, o zamanki "kraliça" çox zəif fiqur idi, yalnız bir damalıq gediş etmək olurdu onunla. Heç də təəcüblü deyil. Nədən "kraliça" güclü fiqur olsun ki? Qadını və kralın arvadını rəmzləşdirən bu fiqurun güclü olmasını o dövrün siyasi dünyagörüşü mümkün etmirdi.

Bəs, necə oldu ki, "kraliça" ən güclü fiqura çevrildi? Nə dəyişdi sonradan? Yenə də cavabı siyasətdə tapırıq. 1475-ci ildə Bavariya kralı Georg, Osmanlı İmperiyasından gələn real təhlükəyə qarşı güclü xristian ittifaqı yaratmaq məqsədi ilə, Polşa kralı Kazimir İV-in qızı, Yadviqa (Hedwig) ilə evləndi. Toyun özü sırf siyasi bir mərasim oldu. Polşa kralının qızı çox iradəli qadın idi. Toy Lanshut adlı kiçik şəhərdə oldu. Yadviqanın təkidi ilə toy mərasiminə Landshut şəhərinin bütün sakinləri dəvət olunmuşdu. Elan olunmuşdu ki, mənşəyindən asılı olmayaraq, hər kəs zadəgən geyimlərdə gəslin. 2000-dən artıq adam gəlmişdi toya, aralarında orta və kasıb təbəqələrindən olanlar əksəriyyət təşkil edirdi. Hər kəs, bir günlük olsa da, krala və kraliçaya bənzəməyə çalışırdı (geyimlə, davranışla və s.) Toyda və toydan sonra hamı yeni kraliçanın çox güclü qadın olmasından və gerçək dövlət başçısı olmasından danışırdı. Bu toy sonradan tarixdə Landshutter Hochzeit (Landshut Toyu) kimi yadda qaldı və bu gün də rəmzi olaraq qeyd olunur (festival kimi).

Bu toyun şahmatla nə əlaqəsi? İlk baxışdan heç bir əlaqəsi yoxdur. Toy edənlərin, xüsusilə də toya qatılanların, şahmat heç yadlarına belə düşmürdü. Amma siyasətdə niyyət olunmayan nəticlər çox olur. Bu toydan sonra şahmat oyununda dəyişiklik edildi. "Kraliça" artıq hər tərəfə və bütün damalarla gediş edə bilərdi və ən güclü fiqura çevrildi. Polşa kralının qızı və Bavariyanın yeni kraliçası Yadviqanın şəxsiyyəti bu dəyişikliyi ruhlandırdı. Bundan əlavə, həmin toyda hər kəsin, mənşəyindən asılı olmayaraq, zadəgən (o cümlədən kraliça) paltarını geyinə bilməsi daha bir vacib dəyişikliyə töhvə verdi. Artıq bundan sonra, şahmatda ən zəif fiqur olan piyada, son xəttə çatdıqda ən güclü fiqur olan kraliçaya çevrilə bilərdi. Elə bundan sonra da şahmat oyununu Avropanın əksər ölkələrində qadağan etməyə başladılar, çünki yeni qaydaları ilə bu oyun artıq bərabər fürsətlər təbliğ edən bir məşğuliyyət kimi görünürdü. Monarxlar isə bunun özləri üçün təhlükəli olduğunu hesab etdilər.

XX əsrin böyük riyaziyyatçılarından olan Kurt Gödel 1931-ci ildə məşhur "natamamlıq teorimi"ni sübut etdi. Bu teoremə görə bütün nəzəriyyələr, təlimlər və digər ideoloji qurğular ya tam, ya da ziddiyyətsiz ola bilirlər. Başqa sözlə, eyni zamanda həm tam, həm də ziddiyyətsiz nəzəriyyə mümkün deyil. Nəzəriyyəniz ya tam, amma ziddiyyətli, ya da ziddiyyətsiz, amma natamam olasıdır. Kurt Gödelin bu sübutundan ruhlanan başqa bir riyaziyyatçı - Alfred Tarski - 1936-cı ildə "həqiqətin ifadəolunmzalığı teoremi"ni isbatladı. Bu teoremə görə həqiqətin "içəridən" qavranılması mümkün olmadığı üçün, onun tam anlamda ifadəsi də mümkün deyil. Blaise Pascal demişkən: "Nəyisə anlamaq üçün kənardan düşünmək lazımdır". Bu "kənar düşüncə" də, istər-istəməz, siyasi dünyagörüşünə bağlanır.

Kurt Gödel, Nazist təqiblərindən qaçaraq, Amerikaya köçdü. Burada bir neçə il yaşayandan sonra, dostu Albert Einstein ona Amerika vətəndaşlığını almaq üçün müraciət etməyi məsləhət gördü. Einstein ona dedi ki, Amerika Konstitusiyasını oxusun, çünki oradan ona suallar verəcəklər. İnadkar riyaziyyatçı olan Gödel ertəsi gün Einstein'a dedi ki, konstitusiyanın riyazi təhlilini hazırlayıb. Gödel Einstein'a yazılarını göstərdi və iddia etdi ki, Amerikanın konstitusiyasını pozmadan, Amerikada diktaturanın qurulmasının mümkünlüyünü riyzai cəhətdən sübut edə bilər. Einstein öncə bunu zarafat hesab etdi, amma Gödel'in yazılarını görəndən sonra bu haqda danışmamağını məsləhət gördü ki, Gödel rahatlıqla vətəndaşlığını ala bilsin, yoxsa məsələ uzana bilərdi. Einstein'in bu məsləhəti Gödel'i durdurmadı və o, bu haqda imtahan zamanı danışdı. Einstein Gödel'in xeyrinə zamına durması məsələni həll etdi və Gödel vətəndaşlığını aldı. Sonra Einstein Gödelə dedi ki, Amerikalılarda azadlıqlarının Konstitusiyaları tərəfindən qorunduğuna o dərəcədə güclü inam var ki, riyazi həqiqətin heç yeri yoxdur.

İbrət həqiqətdən daha vacib olmalıdır, əks təqdirdə həqiqət istismar alətinə çevrilə bilər! Tarixdən bunu təsdiqləyə biləcək çoxlu örnəklər gətirmək olar. Qismən bunu etməyə çalışdım. Randall Collins demişkən: "həqiqət həbs olunmuş məlumatdır". Həqiqət çox faydalı şeydir, ona görə də onu axtarmağa dəyər, amma həqiqət həm də çox təhlükəli şeydir, ona görə də ona şübhə ilə yanaşmaq lazımdır. Hər dominant qrupun (hakimiyyətin, nəslin və s) oturuşmuş həqiqətləri var. Belə həqiqətlərdən üstünlüyü təmin etmək üçün alət kimi istifadə olunur. Alfred Tarski dediyi kimi, onları içəridən tam anlamaq mümkün deyil. Mütləq kənara çıxmaq lazım gəlir. Yenə, gec-tez, gəlib-çıxırıq siyasətə (geniş anlamda).

Kənardan düşünəndə, Azərbaycan Təhsil Nazirinin, yeri gəlmişkən, ixtisasca riyaziyyatçı olan, Misir Mərdanovun son açıqlamalarını necə anlayaq? Nazir deyib ki: "xaricə tələbə göndərmək üçün ölkə seçəndə ehtiyatlı olmaq lazımdır, bəzi ölkələr gənclərin düşüncə tərzini dəyişib göndərirlər". Nə deyəsən buna? Təhsil elə düşüncə tərzini dəyişmək üçündür də. Düşüncələri dəyişməyən təhsil, təhsil deyil ki. Deməli, bu sözləri, Tarski dediyi kimi, içəridən (daxili məntiq baxımından) anlamaq mümkün olmayacaq. Pascal dediyi kimi isə, kənardan düşünsək, onda nazirin açıqlaması Emin Millinin və Adnan Hacızadənin saxta məhkəməsi ilə əlaqəli olduğu aydın görünür.

Friday, November 6, 2009

Res Publica yoxsa Cosa Nostra?

Başlıqdakı sualda göstərilmiş qarşılaşdırmanın müəllifi mən deyiləm. Təxminən iki və ya üç il öncə oxuduğum bir məqalədən xatırladım. Təəssüf ki, indi nə həmin məqaləni haradan oxuduğumu, nə də onun müəllifini yadıma sala bilirəm. Tək yadımda qalan elə bu qarşılaşdırmadır. Çox təhrikedicidir və buna görə də cəlbedicidir. Xeyli məsələlər haqqında düşüncələri aydınlaşdırır və asanlıqla istiqamətləndirir. Adını xatırlaya bilmədiyim müəllifə istinad etməyimin tək məqsədi - yazıya vicdanlı yanaşmağın vacibliliyini vurğulamaqdır. Elə vicdandan da başlamaq istəyirəm.
Hər bir vicdanlı insanın içində iki təbii qorxu olur: özünü-ifşa və özünü-kəşf qorxuları. Bu nəticəyə Ralph Keynes'in "The Courage to Write" ("Yazmaq Cəsarəti") kitabını oxuyandan sonra gəlmək olar. Əslində, Keynes həmin kitabda üç qorxudan yazır, amma məni ancaq bu ikisi maraqlandırdı. Düşünürəm ki, özünü-ifşa qorxusu səmimiyyətlə, özünü-kəşf qorxusu isə ünsiyyətlə üstələnir. Söhbət patoloji qorxudan getmir. Məsələ vicdanın oyatdığı təsəvvürlərdədir. Vicdanlı insan hər zaman dürüst olmanın yolları haqqında düşündüyündən özünü bir çox pisliklərdən çəkindirməli olur. Vicdanlı olmaq üçün pislik etməmək yaxşılıq etməkdən daha vacibdir. Vicdanlı insan daim özünü yenidən dəyərləndirməli olan insandır. Etdiyi yanlışlıqları etiraf etməyi bacarmalıdır. Yalnışlığı etiraf etmək özünü-ifşa deməkdir. Asan iş deyil bu. Amma vicdanlı insan bu qorxunu səmimi olmaqla üstələyə bilir.
Heç kəs özünü tam tanıya bilmir. Üstəlik, heç kəs özünü təklikdə tanıya bilmir. Özünü tanımaq üçün ünsiyyət lazımdır. Ünsiyyət də, səmimiyyət kimi, asan iş deyil. Özünü-kəşf etməkdən qorxanlar ünsiyyətdən qaçırlar, çünki tanımadıqları mənlikləri ilə görüşməkdən qorxurlar. Vicdan ictimai keyfiyyətdir. Heç kəs təklikdə vicdanlı ola bilmir. Tərkidünyalıq və tənhalıq vicdanın ağır yükündən qurtulmağın uğursuz cəhdləridir. Azad cəmiyyətlərdə ünsiyyət və səmimiyyət siyasi sistemin özü tərəfindən həvəsləndirilir, insanlar yeniliklərə açıq və sınaqlara hazır olurlar. Qapalı cəmiyyətlərdə isə özünü-kəşf qorxusu acizliklə nəticələnir. Ona görə də cəmiyyətdə siyasi azadlıqlar uğrunda çalışmaq vacibdir!
Siyasi azadlıqları bir sistem kimi düşünsək, təməlində hüququn üstünlüyünü (rule of law) görə bilərik. Hüququn üstünlüyü qanunun aliliyindən daha geniş anlayışdır. Sadəcə qanunun aliliyi, hər nə qədər vacib olsa da, çox formal və məzmunsuz prinsipdir. Məsələn, bir ədalətsiz qanun təsəvvür edin. Belə bir qanunun aliliyindən nə fayda? Hüququn üstünlüyü isə bir tərəfdən yalnız ədalətli qanunun aliliyini, digər tərəfdən isə məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyini və qərəzsizliyini ehtiva edir. Sonuncusu çox vacibdir, çünki məhkəmə müstəqilliyi olmadan qanunun aliliyi də olmayacaq. Qanunun ədalətliyi həm prosedur, həm də məzmun məsələsidir. Demokratik prosedurların pozulması ilə qəbul edilmiş qanun, məzmunundan asılı olmayaraq, ədalətli olası deyil (qeyri-legitim qanun). Digər tərəfdən, demokratik prosedurlara uyğun qəbul edilmiş, amma məzmunca ədalətsiz olan qanun da legitim sayılmayacaq. Eynən riyaziyyatdakı kimi: hesablamalarınızın hər hansı bir mərhələsində yanlışlığa yol versəniz, istifadə etdiyiniz düstürlardan asılı olmayaraq nəticəniz də yanlış olacaq.
Demokratik prosedurlar, hər şeydən öncə, cəmiyyətdə olan bütün əsas mənafe qrupların təmsilçiyi məsələsidir. Qanun siyasi sənəddir, axı. Siyasət isə iştirak tələb edir. Buna görə də ədalətli təmsilçilik çox vacibdir. Ayrı-seçkilikdən qaynaqlanan qadağaların və ya seçkilər zamanı saxtakarlıqların nəticəsində təmsil olunmayan mənafe qruplarının başqaları tərəfindən qəbul edilmiş qanunun ədalətli olmadığını iddia etmək hüququ yaranır. Hüquq, yeri gəlmişkən, yeganə sosial normalar sistemidir ki, özünün qaydalarına qarşı etirazları qəbul edir.
Təkrar edək: siyasət iştirak deməkdir. Başqa sözlə, iştiraksız siyasət mümkün deyil. İştirak sözünün kökünə diqqət edək. Bu sözün kökündə "iş" var. Yəni, iştirak da bir işdir, özü də çox vacib bir iş. Onsuz heç bir digər işlər alınmayacaq. İştirak etmədən işlərin düzələcəyinə ümid etmək ən azından sadəlöhvlükdür. Buna görə də "düzələr" sözündən xoşum gəlmir, çünki iştirakı ehtiva etmir.
Başlıqdakı qarşılaşdırmanı aydınlatmaq məqamı yetişdi. Ölkəmiz rəsmən Azərbaycan Respublikası adlanır. Bu gün bir söz kimi istifadə etdiyimiz "respublika" sözü, əslində, iki latın sözünün birləşməsidir: "res" və "publica". "Res" latınca iş deməkdir, "publica" isə (bu kontekstdə) - ümumi. Yəni, "res publica" latınca "ümumi iş" anlamını verir. Qədim Romalılar dövlətçilik tarixlərinin xeyli hissəsini məhz bu anlayışı tətbiq edərək yaşamışlar. Onlar üçün dövlət ümumi iş idi. Bu qavram respublikaçılığın (qədim, müasir - fərq etməz) təməl daşıdır. Dövlətin hamının ümumi işi ola bilməsi üçün bütün əsas mənafe qrupların ədalətli təmsilçiliyi vacibdir. Az öncə izah etməyə çalışdığım kimi, ədalətli təmsilçilik hüququn üstünlüyü olmadan mümkün deyil.
Hüququn üstünlüyü, ədalətli qanunun aliliyi və məhkəmə müstəqilliyindən savayı, həm də və hər şeydən əvvəl hüquqların bərabərliyi deməkdir. Başqa sözlə, respublika - azad və bərabər hüquqlu insanların ümumi işidir. Gerçəkdən bərabər hüquqlu olmayan insanlar dövləti özlərinə aid olduğunu duymaqda xeyli çətinlik çəkəcəklər, çünki hüquqların bərabər olmadığından dövlətin idarə olunmasında iştirak edə bilməyəcəklər. Burada siyasət anlayışının yunanca "πολıς" ("polis" kimi tələffüz olunur, vurğu ilk hecada, və ilkin mənası "şəhər dövləti"-dir) sözündən törəndiyini və açmasında "azad insanların birliyi (ittifaqları)" mənasını verdiyini xatırlatmağa fayda var. "Politics", "politika" sözləri də buradan törənib. Yenə gəldik siyasətin ümumi iş (iştirak) demək olduğuna.
Əlbəttə, iştirak könüllüdür. İştirak etmək istəməyəni məcbur etməyin uzunmüddətli faydası olmur. Yalnız və ya əsasən məcburiyyət üzərində qurulan sistemlər ədalətli ola bilmirlər və gec-tez çökürlər. Roma dövlətinin müəyyən inkişaf mərhələsində respublikadan imperiyaya keçməsi ilə əlaqədar dövlətə yanaşmanın da dəyişiminə diqqət yetirmək vacibdir. "Res publica" ümumi iş demək idisə, "res imperium" artıq məcburi iş anlamına gəlir. Azad və bərabər hüquqlu insanların birliyindən əhəmiyyətli əlamət qalmır. Bütün əsas mənafe qrupların ədalətli təmsilçiliyini təmin edə bilməyən imperiya getdikcə daha çox məcburiyyət tətbiq etməli olur və bu da onu çökməyə doğru aparır. Zamanın əhəmiyyəti yoxdur, vacib olan sistemin mahiyyəti.
Yalnız və ya əsasən məcburiyyət üzərində qurulan sistemlərin (dövlətlərdirsə - onların imperiya, milli və ya başqa tipli dövlət olmalarından asılı olmayaraq) çökməsini zəruri edən qanunauyğunluq var. Bu cür sistemlər özlərini təsdiqləmək və saxlamaq üçün mütləq güc tətbiq etməlidirlər. Güc, keçici olaraq, gözlənilən təsirini göstərir, amma təkrarlanmadıqda əhəmiyyətsizləşir. Deməli, gücü bir dəfə deyil, dəfələrlə tətbiq etmək lazım gəlir. Problem ondadır ki, təkrarən tətbiq olunan gücün əhəmiyyətli təsiri olması üçün əvvəlkindən daha çox (məsələn, kəskin, şiddətli, miqyaslı və s.) güc tətbiq etmək lazım gələcək. Əks təqdirdə eyni gücün tətbiqinə hamı tezliklə verdiş edər və tədricən qorxmamağa başlayar.
Daha çox gücün tətbiqi üçün daha çox resurs (maliyyə, texnika, insan, zaman, rabitə və s.) lazımdır. Deməli, sistem öz imkanlarından getdikcə daha çox, məhz, gücün tətbiqini təmin edə biləcək şeylərə istifadə etməli olacaq. Bu isə cəmiyyətin digər sahələrinin (məsələn, təhsil, səhiyyə, xidmət və s.) tədricən geriləməsi ilə nəticələnir. Belə geriləmə cəmiyyətdə narazılıqları artırır. Narazılıqları legitim ifadə etmək imkanları (siyasi azadlıqlar) isə yoxdur. Sistemin özü də bu cür narazılıqların ədalətli həllinə qadir deyil, çünki bu onun mahiyyətinə ziddir. Narazılıqları ədalətli həll edə bilməyən sistemin isə bir yolu qalır: narazılıqları yatırtmaq (əlbəttə ki, güclə). Amma bu yol çıxış yolu deyil, çünki sistemin hər dəfə güc tətbiq etməsi nəticəsində mahiyyətcə sosial olan narazılıqlar getdikcə siyasiləşir. İnsanlar problemlərini ümumiləşdirməyə və onların kökünü sistemin özündə axtarmağa başlayırlar. Sistem bunu tezliklə anlayır və siyasiləşmənin qarşısını almağa çalışır. Aydındır ki, bunu ancaq repressiv üsullarla etmək mümkündür. Deməli, yenə də əvvəlkindən daha çox güc tətbiq etmək, bunun üçün daha çox resurs sərf etmək lazım gələcək. Amma, yenə də, bütün bunların nəticəsində narazılıqlar ancaq artacaq. Deməli, yenə də daha çox güc, daha çox güc üçün daha çox resurs. Nəticəsi nə olacaq? Daha çox narazılıq! Sistemin cavabı nə olacaq, bəs? Daha az siyasi azadlıq! Bu prosesin nə qədər zaman alacağı təhlil üçün heç önəmli deyil. Yekun öncədən məlumdur - sistem çökəcək!
Sistem çökəcəyini anlayırmı? Əlbəttə, anlayır! Bəs, niyə onda bunun qarşısını almaq üçün bir iş görmür? Çünki sistemin çökməməsi üçün iş ümumi olmalıdır. Hər kəs özünü sistemin vacib üzvü olduğunu duymalıdır. İşin ümumi olması üçün isə hər kəsin gerçəkdən azad və bərabər hüquqlu olması keçilməz şərtdir. İşin ümumi olması üçün hər kəsin ədalətli iştirak imkanları təmin olunmalıdır. İşin ümumi olması üçün siyasi azadlıqlar olmalıdır. İlk növbədə də ifadə, toplaşmaq və birləşmək azadlıqları. Bu üç azadlığın təmin olunmaması dövləti hamının ümumi işi kimi təsəvvür edilməsini əngəlləyir.
Sistem üçün problem ondadır ki, bu azadlıqları təmin etmək hakimiyyəti bölüşmək anlamına gəlir. Qapalı sistemdə hakimiyyəti bölüşmək isə hakimiyyəti itirmək deməkdir. Odur ki, sistem, hər şeyi çox aydın anlamasına baxmayaraq, dövləti "hamının ümumi işi" vəziyyətinə gətirilməsində maraqlı deyil. Eynən şahmatda olduğu kimi, uğurlu gediş yoxdur, gediş etməkdən imtina isə mümkün deyil. Şahmat oyununda bəzən (adətən oyunun sonuna yaxın mərhələdə) "zugzwang" ("tsuqtsvanq" kimi tələffüz olunur) vəziyyəti yaranır. Bu vəziyyətin mahiyyəti ondadır ki, oyunçu, hansı gedişi edəcəyindən asılı olmayaraq, əvvəl qazandığı mövqelərini itirməli olur. Beləliklə, sistəm islaholunmaz hala gəlir.
Cəmiyyətdə vicdan böhranı, mənəviyyatsızlıq və digər pozğunluqların kökü siyasi azadlıqların olmamasındadır! Məhz siyasi azadlıqların olmaması nəticəsində insanların arasında paxıllıq, görkəzməlik, etimadsızlıq geniş yayılır. Özlərinə belə güvənə bilməyən insanların başqalarına güvənməsi mümkün deyil. Kimlik və mənlik, namus və qeyrət, şərəf və ləyaqət kimi meyar və dəyərlər əhəmiyyətsizləşir. Cəmiyyət yadlaşır və yadırğayır. Seçilmək ancaq başqalarına mane olmaq yolu ilə mümkün olur. Mülkiyyətin toxunulmazlığı təmin olunmadığına görə yığıcılıq paylaşmadan daha sərfəli olur. Bunun nəticəsində isə inhisarlaşma sürətlənir və gec-tez bütün əsas əmlak ehtiyatları çox kiçik bir qrupun əlində cəmlənir. Həmin qrup da hakimiyyətin üst təbəqəsini təşkil etdiyindən, iqtisadi azadlıqları təmin etməyə maraqlı deyil, çünki iqtisadi azadlıqlar siyasi azadlıqlar təmin olunmadan mümkün deyil. Siyasi azadlıqların təmin edilməsi isə, öncə qeyd olunduğu kimi, hakimiyyəti bölüşmək və hətta itirmək anlamına gəlir belə bir sistemdə. Deməli, gücün davamlı tətbiq olunması üçün sistemin əlavə həvəsi yaranır - əmlak ehtiyyatları.
Bu cür sistemlərdə pul hakimiyyətin həm məqsədidir, həm də vasitəsi. Daha çox pul əldə etmək üçün daha çox güc lazımdır, amma elə daha çox gücün tətbiq olunması üçün də daha çox pula ehtiyac yaranır. Nəticədə güc də tədricən zəifləyir, pul da dəyərdən düşür. Zugzwang! Sistem "res publica" (ümumi iş) əvəzinə "cosa nostra" (bizim iş) halını alır. "Bizim" deyilən çevrə çox məhduddur və oraya başqaların girişi mümkün deyil. Başqaları gedib özlərinə elə başqa da iş tapmalıdırlar (hakimiyyətdən və böyük puldan uzaq). Amma o başqa iş də tam anlamda onu tapanların işi olası deyil, çünki fəaliyyət sahələri getdikcə məhdudlaşdırılır. İnsanlar iş tapmaq üçün sadəcə əməklərini deyil, vicdanlarını da satmalı olurlar. İctimai həyatda laqeydlik özəl həyatda ləyaqətsizliklə nəticələnir.
Qədim Afina dövlətində ictimai həyata laqeydlik göstərənlərə (seçkilərdə iştirak etməyənlərə, iclaslara gəlməyənlərə, höküməti tənqid etməkdən çəkinənlərə, haqsızlıqlara qarşı etiraz etməyənlərə və s.) "ιδιών" deyərdilər ("idion" kimi tələffüz edilir və tərcümədə "tənha" deməkdir). "İdiot" sözü də elə bu sözdən törənib. Düşündürücüdür, deyilmi?
--------------------------------------------------------------