Res Publica yoxsa Cosa Nostra?

Başlıqdakı sualda göstərilmiş qarşılaşdırmanın müəllifi mən deyiləm. Təxminən iki və ya üç il öncə oxuduğum bir məqalədən xatırladım. Təəssüf ki, indi nə həmin məqaləni haradan oxuduğumu, nə də onun müəllifini yadıma sala bilirəm. Tək yadımda qalan elə bu qarşılaşdırmadır. Çox təhrikedicidir və buna görə də cəlbedicidir. Xeyli məsələlər haqqında düşüncələri aydınlaşdırır və asanlıqla istiqamətləndirir. Adını xatırlaya bilmədiyim müəllifə istinad etməyimin tək məqsədi - yazıya vicdanlı yanaşmağın vacibliliyini vurğulamaqdır. Elə vicdandan da başlamaq istəyirəm.

Hər bir vicdanlı insanın içində iki təbii qorxu olur: özünü-ifşa və özünü-kəşf qorxuları. Bu nəticəyə Ralph Keynes'in "The Courage to Write" ("Yazmaq Cəsarəti") kitabını oxuyandan sonra gəlmək olar. Əslində, Keynes həmin kitabda üç qorxudan yazır, amma məni ancaq bu ikisi maraqlandırdı. Düşünürəm ki, özünü-ifşa qorxusu səmimiyyətlə, özünü-kəşf qorxusu isə ünsiyyətlə üstələnir. Söhbət patoloji qorxudan getmir. Məsələ vicdanın oyatdığı təsəvvürlərdədir. Vicdanlı insan hər zaman dürüst olmanın yolları haqqında düşündüyündən özünü bir çox pisliklərdən çəkindirməli olur. Vicdanlı olmaq üçün pislik etməmək yaxşılıq etməkdən daha vacibdir. Vicdanlı insan daim özünü yenidən dəyərləndirməli olan insandır. Etdiyi yanlışlıqları etiraf etməyi bacarmalıdır. Yalnışlığı etiraf etmək özünü-ifşa deməkdir. Asan iş deyil bu. Amma vicdanlı insan bu qorxunu səmimi olmaqla üstələyə bilir.

Heç kəs özünü tam tanıya bilmir. Üstəlik, heç kəs özünü təklikdə tanıya bilmir. Özünü tanımaq üçün ünsiyyət lazımdır. Ünsiyyət də, səmimiyyət kimi, asan iş deyil. Özünü-kəşf etməkdən qorxanlar ünsiyyətdən qaçırlar, çünki tanımadıqları mənlikləri ilə görüşməkdən qorxurlar. Vicdan ictimai keyfiyyətdir. Heç kəs təklikdə vicdanlı ola bilmir. Tərkidünyalıq və tənhalıq vicdanın ağır yükündən qurtulmağın uğursuz cəhdləridir. Azad cəmiyyətlərdə ünsiyyət və səmimiyyət siyasi sistemin özü tərəfindən həvəsləndirilir, insanlar yeniliklərə açıq və sınaqlara hazır olurlar. Qapalı cəmiyyətlərdə isə özünü-kəşf qorxusu acizliklə nəticələnir. Ona görə də cəmiyyətdə siyasi azadlıqlar uğrunda çalışmaq vacibdir!

Siyasi azadlıqları bir sistem kimi düşünsək, təməlində hüququn üstünlüyünü (rule of law) görə bilərik. Hüququn üstünlüyü qanunun aliliyindən daha geniş anlayışdır. Sadəcə qanunun aliliyi, hər nə qədər vacib olsa da, çox formal və məzmunsuz prinsipdir. Məsələn, bir ədalətsiz qanun təsəvvür edin. Belə bir qanunun aliliyindən nə fayda? Hüququn üstünlüyü isə bir tərəfdən yalnız ədalətli qanunun aliliyini, digər tərəfdən isə məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyini və qərəzsizliyini ehtiva edir. Sonuncusu çox vacibdir, çünki məhkəmə müstəqilliyi olmadan qanunun aliliyi də olmayacaq. Qanunun ədalətliyi həm prosedur, həm də məzmun məsələsidir. Demokratik prosedurların pozulması ilə qəbul edilmiş qanun, məzmunundan asılı olmayaraq, ədalətli olası deyil (qeyri-legitim qanun). Digər tərəfdən, demokratik prosedurlara uyğun qəbul edilmiş, amma məzmunca ədalətsiz olan qanun da legitim sayılmayacaq. Eynən riyaziyyatdakı kimi: hesablamalarınızın hər hansı bir mərhələsində yanlışlığa yol versəniz, istifadə etdiyiniz düstürlardan asılı olmayaraq nəticəniz də yanlış olacaq.

Demokratik prosedurlar, hər şeydən öncə, cəmiyyətdə olan bütün əsas mənafe qrupların təmsilçiyi məsələsidir. Qanun siyasi sənəddir, axı. Siyasət isə iştirak tələb edir. Buna görə də ədalətli təmsilçilik çox vacibdir. Ayrı-seçkilikdən qaynaqlanan qadağaların və ya seçkilər zamanı saxtakarlıqların nəticəsində təmsil olunmayan mənafe qruplarının başqaları tərəfindən qəbul edilmiş qanunun ədalətli olmadığını iddia etmək hüququ yaranır. Hüquq, yeri gəlmişkən, yeganə sosial normalar sistemidir ki, özünün qaydalarına qarşı etirazları qəbul edir.

Təkrar edək: siyasət iştirak deməkdir. Başqa sözlə, iştiraksız siyasət mümkün deyil. İştirak sözünün kökünə diqqət edək. Bu sözün kökündə "iş" var. Yəni, iştirak da bir işdir, özü də çox vacib bir iş. Onsuz heç bir digər işlər alınmayacaq. İştirak etmədən işlərin düzələcəyinə ümid etmək ən azından sadəlöhvlükdür. Buna görə də "düzələr" sözündən xoşum gəlmir, çünki iştirakı ehtiva etmir.

Başlıqdakı qarşılaşdırmanı aydınlatmaq məqamı yetişdi. Ölkəmiz rəsmən Azərbaycan Respublikası adlanır. Bu gün bir söz kimi istifadə etdiyimiz "respublika" sözü, əslində, iki latın sözünün birləşməsidir: "res" və "publica". "Res" latınca iş deməkdir, "publica" isə (bu kontekstdə) - ümumi. Yəni, "res publica" latınca "ümumi iş" anlamını verir. Qədim Romalılar dövlətçilik tarixlərinin xeyli hissəsini məhz bu anlayışı tətbiq edərək yaşamışlar. Onlar üçün dövlət ümumi iş idi. Bu qavram respublikaçılığın (qədim, müasir - fərq etməz) təməl daşıdır. Dövlətin hamının ümumi işi ola bilməsi üçün bütün əsas mənafe qrupların ədalətli təmsilçiliyi vacibdir. Az öncə izah etməyə çalışdığım kimi, ədalətli təmsilçilik hüququn üstünlüyü olmadan mümkün deyil.

Hüququn üstünlüyü, ədalətli qanunun aliliyi və məhkəmə müstəqilliyindən savayı, həm də və hər şeydən əvvəl hüquqların bərabərliyi deməkdir. Başqa sözlə, respublika - azad və bərabər hüquqlu insanların ümumi işidir. Gerçəkdən bərabər hüquqlu olmayan insanlar dövləti özlərinə aid olduğunu duymaqda xeyli çətinlik çəkəcəklər, çünki hüquqların bərabər olmadığından dövlətin idarə olunmasında iştirak edə bilməyəcəklər. Burada siyasət anlayışının yunanca "πολıς" ("polis" kimi tələffüz olunur, vurğu ilk hecada, və ilkin mənası "şəhər dövləti"-dir) sözündən törəndiyini və açmasında "azad insanların birliyi (ittifaqları)" mənasını verdiyini xatırlatmağa fayda var. "Politics", "politika" sözləri də buradan törənib. Yenə gəldik siyasətin ümumi iş (iştirak) demək olduğuna.

Əlbəttə, iştirak könüllüdür. İştirak etmək istəməyəni məcbur etməyin uzunmüddətli faydası olmur. Yalnız və ya əsasən məcburiyyət üzərində qurulan sistemlər ədalətli ola bilmirlər və gec-tez çökürlər. Roma dövlətinin müəyyən inkişaf mərhələsində respublikadan imperiyaya keçməsi ilə əlaqədar dövlətə yanaşmanın da dəyişiminə diqqət yetirmək vacibdir. "Res publica" ümumi iş demək idisə, "res imperium" artıq məcburi iş anlamına gəlir. Azad və bərabər hüquqlu insanların birliyindən əhəmiyyətli əlamət qalmır. Bütün əsas mənafe qrupların ədalətli təmsilçiliyini təmin edə bilməyən imperiya getdikcə daha çox məcburiyyət tətbiq etməli olur və bu da onu çökməyə doğru aparır. Zamanın əhəmiyyəti yoxdur, vacib olan sistemin mahiyyəti.

Yalnız və ya əsasən məcburiyyət üzərində qurulan sistemlərin (dövlətlərdirsə - onların imperiya, milli və ya başqa tipli dövlət olmalarından asılı olmayaraq) çökməsini zəruri edən qanunauyğunluq var. Bu cür sistemlər özlərini təsdiqləmək və saxlamaq üçün mütləq güc tətbiq etməlidirlər. Güc, keçici olaraq, gözlənilən təsirini göstərir, amma təkrarlanmadıqda əhəmiyyətsizləşir. Deməli, gücü bir dəfə deyil, dəfələrlə tətbiq etmək lazım gəlir. Problem ondadır ki, təkrarən tətbiq olunan gücün əhəmiyyətli təsiri olması üçün əvvəlkindən daha çox (məsələn, kəskin, şiddətli, miqyaslı və s.) güc tətbiq etmək lazım gələcək. Əks təqdirdə eyni gücün tətbiqinə hamı tezliklə verdiş edər və tədricən qorxmamağa başlayar.

Daha çox gücün tətbiqi üçün daha çox resurs (maliyyə, texnika, insan, zaman, rabitə və s.) lazımdır. Deməli, sistem öz imkanlarından getdikcə daha çox, məhz, gücün tətbiqini təmin edə biləcək şeylərə istifadə etməli olacaq. Bu isə cəmiyyətin digər sahələrinin (məsələn, təhsil, səhiyyə, xidmət və s.) tədricən geriləməsi ilə nəticələnir. Belə geriləmə cəmiyyətdə narazılıqları artırır. Narazılıqları legitim ifadə etmək imkanları (siyasi azadlıqlar) isə yoxdur. Sistemin özü də bu cür narazılıqların ədalətli həllinə qadir deyil, çünki bu onun mahiyyətinə ziddir. Narazılıqları ədalətli həll edə bilməyən sistemin isə bir yolu qalır: narazılıqları yatırtmaq (əlbəttə ki, güclə). Amma bu yol çıxış yolu deyil, çünki sistemin hər dəfə güc tətbiq etməsi nəticəsində mahiyyətcə sosial olan narazılıqlar getdikcə siyasiləşir. İnsanlar problemlərini ümumiləşdirməyə və onların kökünü sistemin özündə axtarmağa başlayırlar. Sistem bunu tezliklə anlayır və siyasiləşmənin qarşısını almağa çalışır. Aydındır ki, bunu ancaq repressiv üsullarla etmək mümkündür. Deməli, yenə də əvvəlkindən daha çox güc tətbiq etmək, bunun üçün daha çox resurs sərf etmək lazım gələcək. Amma, yenə də, bütün bunların nəticəsində narazılıqlar ancaq artacaq. Deməli, yenə də daha çox güc, daha çox güc üçün daha çox resurs. Nəticəsi nə olacaq? Daha çox narazılıq! Sistemin cavabı nə olacaq, bəs? Daha az siyasi azadlıq! Bu prosesin nə qədər zaman alacağı təhlil üçün heç önəmli deyil. Yekun öncədən məlumdur - sistem çökəcək!

Sistem çökəcəyini anlayırmı? Əlbəttə, anlayır! Bəs, niyə onda bunun qarşısını almaq üçün bir iş görmür? Çünki sistemin çökməməsi üçün iş ümumi olmalıdır. Hər kəs özünü sistemin vacib üzvü olduğunu duymalıdır. İşin ümumi olması üçün isə hər kəsin gerçəkdən azad və bərabər hüquqlu olması keçilməz şərtdir. İşin ümumi olması üçün hər kəsin ədalətli iştirak imkanları təmin olunmalıdır. İşin ümumi olması üçün siyasi azadlıqlar olmalıdır. İlk növbədə də ifadə, toplaşmaq və birləşmək azadlıqları. Bu üç azadlığın təmin olunmaması dövləti hamının ümumi işi kimi təsəvvür edilməsini əngəlləyir.

Sistem üçün problem ondadır ki, bu azadlıqları təmin etmək hakimiyyəti bölüşmək anlamına gəlir. Qapalı sistemdə hakimiyyəti bölüşmək isə hakimiyyəti itirmək deməkdir. Odur ki, sistem, hər şeyi çox aydın anlamasına baxmayaraq, dövləti "hamının ümumi işi" vəziyyətinə gətirilməsində maraqlı deyil. Eynən şahmatda olduğu kimi, uğurlu gediş yoxdur, gediş etməkdən imtina isə mümkün deyil. Şahmat oyununda bəzən (adətən oyunun sonuna yaxın mərhələdə) "zugzwang" ("tsuqtsvanq" kimi tələffüz olunur) vəziyyəti yaranır. Bu vəziyyətin mahiyyəti ondadır ki, oyunçu, hansı gedişi edəcəyindən asılı olmayaraq, əvvəl qazandığı mövqelərini itirməli olur. Beləliklə, sistəm islaholunmaz hala gəlir.

Cəmiyyətdə vicdan böhranı, mənəviyyatsızlıq və digər pozğunluqların kökü siyasi azadlıqların olmamasındadır! Məhz siyasi azadlıqların olmaması nəticəsində insanların arasında paxıllıq, görkəzməlik, etimadsızlıq geniş yayılır. Özlərinə belə güvənə bilməyən insanların başqalarına güvənməsi mümkün deyil. Kimlik və mənlik, namus və qeyrət, şərəf və ləyaqət kimi meyar və dəyərlər əhəmiyyətsizləşir. Cəmiyyət yadlaşır və yadırğayır. Seçilmək ancaq başqalarına mane olmaq yolu ilə mümkün olur. Mülkiyyətin toxunulmazlığı təmin olunmadığına görə yığıcılıq paylaşmadan daha sərfəli olur. Bunun nəticəsində isə inhisarlaşma sürətlənir və gec-tez bütün əsas əmlak ehtiyatları çox kiçik bir qrupun əlində cəmlənir. Həmin qrup da hakimiyyətin üst təbəqəsini təşkil etdiyindən, iqtisadi azadlıqları təmin etməyə maraqlı deyil, çünki iqtisadi azadlıqlar siyasi azadlıqlar təmin olunmadan mümkün deyil. Siyasi azadlıqların təmin edilməsi isə, öncə qeyd olunduğu kimi, hakimiyyəti bölüşmək və hətta itirmək anlamına gəlir belə bir sistemdə. Deməli, gücün davamlı tətbiq olunması üçün sistemin əlavə həvəsi yaranır - əmlak ehtiyyatları.

Bu cür sistemlərdə pul hakimiyyətin həm məqsədidir, həm də vasitəsi. Daha çox pul əldə etmək üçün daha çox güc lazımdır, amma elə daha çox gücün tətbiq olunması üçün də daha çox pula ehtiyac yaranır. Nəticədə güc də tədricən zəifləyir, pul da dəyərdən düşür. Zugzwang! Sistem "res publica" (ümumi iş) əvəzinə "cosa nostra" (bizim iş) halını alır. "Bizim" deyilən çevrə çox məhduddur və oraya başqaların girişi mümkün deyil. Başqaları gedib özlərinə elə başqa da iş tapmalıdırlar (hakimiyyətdən və böyük puldan uzaq). Amma o başqa iş də tam anlamda onu tapanların işi olası deyil, çünki fəaliyyət sahələri getdikcə məhdudlaşdırılır. İnsanlar iş tapmaq üçün sadəcə əməklərini deyil, vicdanlarını da satmalı olurlar. İctimai həyatda laqeydlik özəl həyatda ləyaqətsizliklə nəticələnir.

Qədim Afina dövlətində ictimai həyata laqeydlik göstərənlərə (seçkilərdə iştirak etməyənlərə, iclaslara gəlməyənlərə, höküməti tənqid etməkdən çəkinənlərə, haqsızlıqlara qarşı etiraz etməyənlərə və s.) "ιδιών" deyərdilər ("idion" kimi tələffüz edilir və tərcümədə "tənha" deməkdir). "İdiot" sözü də elə bu sözdən törənib. Düşündürücüdür, deyilmi?

--------------------------------------------------------------