Düşüncənin gerçəkliyə təsir etdiyi çoxdan məlumdur. Hər kəs düşüncələrinə uyğun yaşayır. Düşüncələr dil vasitəsilə ötürülür. Dilin məna ötürücülüyü onun işlədildiyi çevrədən asılıdır.
Çevrə ünsiyyətin məhsuludur. Ünsiyyət nə qədər çoxçeşidli olarsa, çevrə də bir o qədər zəngin olar. Çevrənin zənginliyi isə dilin ötürücülüyünü artırır. Çox sevdiyim bir deyim var:
"yalnız iki şey bizi keyfiyyətçə dəyişdirə bilir: oxuduğumuz kitablar və görüşdüyümüz adamlar."
Hər ikisi ünsiyyətdir: kitablar - qiyabi, adamlar da ki, - əyani. Odur ki, çox oxuyanların və çox tanışı olanların həyatı daha mənalıdır.
Ünsiyyət azadlıq tələb edir. Birincisi ona görə ki, ünsiyyət üçün zaman lazımdır (özəl vaxt), ikincisi də ki, məkan (görüş yeri). Özəl vaxtı, yəni özlərinə sərf edə biləcəkləri vaxtı olmayanlar, əlbəttə ki, azad sayıla bilməzlər. Özəl vaxtın həcmi çox şeydən asılı ola bilər. Amma ən çox işdən, ailədən və məişətdən asılıdır.
İş yorucu və/və ya darıxdırıcı olduqda işdən sonra qalan vaxt özəl ola bilmir, sadəcə boş olur. Belə işdən sonra əlavə ünsiyyətə (kitab oxumağa, adamlarla görüşməyə) həvəs qalmır. Nəticədə həyat cansıxıcı keçir, düşüncələr isə cılızlaşır. Düşüncə boşluğunu ehtiraslar doldurur. Düşüncəsiz ehtiraslar isə insanı şəxsiyyətsizləşdirir, çünki ehtiraslar hamıda eynidir. Yalnız düşüncələr insanları fərqləndirə bilir. Düşüncə azadlığının xüsusi önəmi də bundadır.
Düşüncə azadlığını boğan cəmiyyətlərin inkişaf (tərəqqi) edə bilməməsinin səbəbi həmin cəmiyyətləri təşkil edən insanların şəxsiyyətsizləşməsidir. Şəxsiyyətsizləşmiş insanlar isə "iş" dedikləri məşğulluqda "əməyin satılması" ilə "vicdanın satılması" arasında fərqi görməməyə meyl edirlər. Belələri hər şeyə hazır olurlar, çünki mənəvi məhdudiyyətləri tanımırlar. Onların işi faydasızdır, çünki işlərində "şəxsiyyət töhfəsi" yoxdur. İnsanlar gördükləri işlərdən razı qala bilmirlər, amma hansısa məcburiyyət ucbatından onu davam etdirirlər. İş də şəxsiyyətsizləşir. Bu hal dilə də təsir edir. Dilin ötürücülüyü zəifləyir. Çoxlu sapma mənalar yaranır. İnsanlar özlərini ifadə etməkdən çəkinməyə başlayırlar. Danışdıqları dil də şəxsiyyətsizləşir. Məna yükü "edən"in üzərindən götürülür və "edilən"in üzərinə qoyulur. Cümlələr mürəkkəbləşir, mənalar isə yayğınlaşır.
Düşük ehtiraslar düşüncəyə mane olur və insanların azadlığını kəskin məhdudlaşdırır. İnsanlar özlərindən belə şübhələnməyə başlayırlar. Ədəbli lüğəti mənası olan sözlərdə belə ədəbsizliyi görməyə meyl edirlər. Azad düşünə bilmədiklərinə görə həmin sözləri ya heç işlətmirlər, ya da işlətməzdən öncə üzr istəyirlər. Yalançı utanclıq, əncir yarpaqı kimi, ifadə azadlığının olmadığını ört-bastır edir. Səmimiyyət azalır, riyakarlıq artır.
Ailə və məişət də dilin məna ötürücülüyünə təsir edə bilir. Ailə münasibətləri həddindən artıq sıx olanda özəl vaxt ümumiyyətlə mümkün olmur. Ailə üzvləri asanlıqla müdaxilə edirlər. Ailə nüvə yox, şəbəkə şəklini alır. Qohumlar özlərini bir böyük ailə kimi təsəvvür etməyə meyl edirlər. Bunun da səbəbi bir tərəfdən məişət çətinlikləri ilə əlaqədardırsa, digər tərəfdən siyasi azadlıqların və sosial altqurumun (infrastrukturun) inkişafından asılıdır.
Məişət cətindirsə, insanlar vaxtlarının çoxunu ev işlərinə həsr etməli olurlar. Nəticədə ailə qayğıları fərdi maraqlardan və ictimai öhdəliklərdən daha vacib olur. Siyasi və iqtisadi azadlıqların az olması ucbatından qohumlar şəbəkələşir və ailə üzvlərinin fərdləşməsinə mane olurlar. Sosial altqurumun inkişaf etməməsinin nəticəsində də ailə sevgi və dostluq üzərində deyil, daha çox fayda və dayaq üzərində qurulur. Gənclər özlərinin sosial tələbatlarını sərbəst təmin edə bilmədiklərinə görə valideynlərindən çox asılı olurlar. Hətta həyat yoldaşının seçimində belə özləri qəti qərar verə bilmirlər.
İqtisadi azadlıqların olmadığı və ya az olduğu cəmiyyətlərdə gənclərin normal dolanışığı üçün yetərli ola biləcək işin tapılması çox çətinləşir. Rəqabət duyumu inkişaf etmir. Acizlik, çarəsizlik, tabeçilik və s. bu kimi münasibətlər güclənir. Nəticədə insanlar daha çox ailə və məhəlli çevrələrdə qapanmağa meyl edirlər. Bu isə dilə də təsir edir. İnsanlarımızın böyük əksəriyyətinin ləhçələrdə danışmağa üstünlük verməsi buna bir örnəkdir. Bu isə vahid normativ leksikanın işlədilməsini əngəlləyir.
Ləhçələrin təsiri bir tək insanların danışığı ilə məhdudlaşmır. Onların düşüncələri də məhəlli çevrədən kənara çıxa bilmir. Ailə və məhəlli kimlik milli təfəkkürün inkişafına mane olur. Maraqlıdır ki, 1789-cu il inqilabından sonra Fransada qəbul olunmuş ilk qanunlardan biri ləhçələrin ictimai yerlərdə işlədilməsini qadağan edən qanun olmuşdur. Əlbəttə, bu özü-özlüyündə yetərli və hətta arzulanan tədbir deyil. Amma fransız inqilabçilarının müasir dövlət quruculuğunda milli təfəkkürün və normativ leksikanın vacibliyini vurğulaması maraqlıdır.
Dil inzibati və ya siyasi qərarlarla inkişaf edəsi deyil. Belə qərarların, əlbəttə, təsiri olur, amma bu təsir həlledici ola bilmir. Dilin məna ötürücülüyünə ən çox təsir edən siyasi və iqtisadi azadlıqlardır, həmçinin sosial altqurumdur. Vacib olan dilin zənginliyi deyil, onun çevikliyidir. Azərbaycan dili çox zəngindir, amma çevik deyil. Çevik olmamasının səbəbi də cəmiyyətimizin qapalı olmasındadır. Böyük dilçi filosof Ludwig Wittgenstein’ın nəzəriyyəsinə görə dilin zənginliyi ilə siyasi azadlıqların həcmi arasında tərs mütənasiblik var (başqa amillər burada qəsdən nəzərə alınnmır). Yəni, dilləri çox zəngin olan cəmiyyətlərdə siyasi azadlıqlar nisbətən az olur. Belə cəmiyyətlərdə insanlar düşüncələrini və duyğularını açıq və aydın ifadə edə bilmədiklərinə görə mürəkkəb cümlələr qurmağa, çoxlu mübaliğələrdən, bənzətmələrdən və s. istifadə etməyə meyilli olurlar. Dil zənginləşir (söz ehtiyatı artır), amma onun məna otürücülüyü inkişaf edə bilmir. Siyasi azadlıqların çox olduğu cəmiyyətlərdə isə, əksinə, dil bir o qədər də zəngin olmaya bilir. İnsanlar düşüncələrini və duyğularını açıq və aydın ifadə edə bilirlər. Cümlələr nisbətən sadə olur, söz ehtiyyatı isə böyük olmur. Amma məna ötürücülüyü sürətlə inkişaf edir. Siyasi azadlıqları az olan cəmiyyətlərdə eyni mənanı ifadə etmək üçün sözlərin sayı artdığı halda, siyasi azadlıqları çox olan cəmiyyətlərdə, əksinə, söz ehtiyatı əvəzinə sözlərin məna yükü artır və dil daha çevik olur və mənanı daha tez ötürür.
Çevrə ünsiyyətin məhsuludur. Ünsiyyət nə qədər çoxçeşidli olarsa, çevrə də bir o qədər zəngin olar. Çevrənin zənginliyi isə dilin ötürücülüyünü artırır. Çox sevdiyim bir deyim var:
"yalnız iki şey bizi keyfiyyətçə dəyişdirə bilir: oxuduğumuz kitablar və görüşdüyümüz adamlar."
Hər ikisi ünsiyyətdir: kitablar - qiyabi, adamlar da ki, - əyani. Odur ki, çox oxuyanların və çox tanışı olanların həyatı daha mənalıdır.
Ünsiyyət azadlıq tələb edir. Birincisi ona görə ki, ünsiyyət üçün zaman lazımdır (özəl vaxt), ikincisi də ki, məkan (görüş yeri). Özəl vaxtı, yəni özlərinə sərf edə biləcəkləri vaxtı olmayanlar, əlbəttə ki, azad sayıla bilməzlər. Özəl vaxtın həcmi çox şeydən asılı ola bilər. Amma ən çox işdən, ailədən və məişətdən asılıdır.
İş yorucu və/və ya darıxdırıcı olduqda işdən sonra qalan vaxt özəl ola bilmir, sadəcə boş olur. Belə işdən sonra əlavə ünsiyyətə (kitab oxumağa, adamlarla görüşməyə) həvəs qalmır. Nəticədə həyat cansıxıcı keçir, düşüncələr isə cılızlaşır. Düşüncə boşluğunu ehtiraslar doldurur. Düşüncəsiz ehtiraslar isə insanı şəxsiyyətsizləşdirir, çünki ehtiraslar hamıda eynidir. Yalnız düşüncələr insanları fərqləndirə bilir. Düşüncə azadlığının xüsusi önəmi də bundadır.
Düşüncə azadlığını boğan cəmiyyətlərin inkişaf (tərəqqi) edə bilməməsinin səbəbi həmin cəmiyyətləri təşkil edən insanların şəxsiyyətsizləşməsidir. Şəxsiyyətsizləşmiş insanlar isə "iş" dedikləri məşğulluqda "əməyin satılması" ilə "vicdanın satılması" arasında fərqi görməməyə meyl edirlər. Belələri hər şeyə hazır olurlar, çünki mənəvi məhdudiyyətləri tanımırlar. Onların işi faydasızdır, çünki işlərində "şəxsiyyət töhfəsi" yoxdur. İnsanlar gördükləri işlərdən razı qala bilmirlər, amma hansısa məcburiyyət ucbatından onu davam etdirirlər. İş də şəxsiyyətsizləşir. Bu hal dilə də təsir edir. Dilin ötürücülüyü zəifləyir. Çoxlu sapma mənalar yaranır. İnsanlar özlərini ifadə etməkdən çəkinməyə başlayırlar. Danışdıqları dil də şəxsiyyətsizləşir. Məna yükü "edən"in üzərindən götürülür və "edilən"in üzərinə qoyulur. Cümlələr mürəkkəbləşir, mənalar isə yayğınlaşır.
Düşük ehtiraslar düşüncəyə mane olur və insanların azadlığını kəskin məhdudlaşdırır. İnsanlar özlərindən belə şübhələnməyə başlayırlar. Ədəbli lüğəti mənası olan sözlərdə belə ədəbsizliyi görməyə meyl edirlər. Azad düşünə bilmədiklərinə görə həmin sözləri ya heç işlətmirlər, ya da işlətməzdən öncə üzr istəyirlər. Yalançı utanclıq, əncir yarpaqı kimi, ifadə azadlığının olmadığını ört-bastır edir. Səmimiyyət azalır, riyakarlıq artır.
Ailə və məişət də dilin məna ötürücülüyünə təsir edə bilir. Ailə münasibətləri həddindən artıq sıx olanda özəl vaxt ümumiyyətlə mümkün olmur. Ailə üzvləri asanlıqla müdaxilə edirlər. Ailə nüvə yox, şəbəkə şəklini alır. Qohumlar özlərini bir böyük ailə kimi təsəvvür etməyə meyl edirlər. Bunun da səbəbi bir tərəfdən məişət çətinlikləri ilə əlaqədardırsa, digər tərəfdən siyasi azadlıqların və sosial altqurumun (infrastrukturun) inkişafından asılıdır.
Məişət cətindirsə, insanlar vaxtlarının çoxunu ev işlərinə həsr etməli olurlar. Nəticədə ailə qayğıları fərdi maraqlardan və ictimai öhdəliklərdən daha vacib olur. Siyasi və iqtisadi azadlıqların az olması ucbatından qohumlar şəbəkələşir və ailə üzvlərinin fərdləşməsinə mane olurlar. Sosial altqurumun inkişaf etməməsinin nəticəsində də ailə sevgi və dostluq üzərində deyil, daha çox fayda və dayaq üzərində qurulur. Gənclər özlərinin sosial tələbatlarını sərbəst təmin edə bilmədiklərinə görə valideynlərindən çox asılı olurlar. Hətta həyat yoldaşının seçimində belə özləri qəti qərar verə bilmirlər.
İqtisadi azadlıqların olmadığı və ya az olduğu cəmiyyətlərdə gənclərin normal dolanışığı üçün yetərli ola biləcək işin tapılması çox çətinləşir. Rəqabət duyumu inkişaf etmir. Acizlik, çarəsizlik, tabeçilik və s. bu kimi münasibətlər güclənir. Nəticədə insanlar daha çox ailə və məhəlli çevrələrdə qapanmağa meyl edirlər. Bu isə dilə də təsir edir. İnsanlarımızın böyük əksəriyyətinin ləhçələrdə danışmağa üstünlük verməsi buna bir örnəkdir. Bu isə vahid normativ leksikanın işlədilməsini əngəlləyir.
Ləhçələrin təsiri bir tək insanların danışığı ilə məhdudlaşmır. Onların düşüncələri də məhəlli çevrədən kənara çıxa bilmir. Ailə və məhəlli kimlik milli təfəkkürün inkişafına mane olur. Maraqlıdır ki, 1789-cu il inqilabından sonra Fransada qəbul olunmuş ilk qanunlardan biri ləhçələrin ictimai yerlərdə işlədilməsini qadağan edən qanun olmuşdur. Əlbəttə, bu özü-özlüyündə yetərli və hətta arzulanan tədbir deyil. Amma fransız inqilabçilarının müasir dövlət quruculuğunda milli təfəkkürün və normativ leksikanın vacibliyini vurğulaması maraqlıdır.
Dil inzibati və ya siyasi qərarlarla inkişaf edəsi deyil. Belə qərarların, əlbəttə, təsiri olur, amma bu təsir həlledici ola bilmir. Dilin məna ötürücülüyünə ən çox təsir edən siyasi və iqtisadi azadlıqlardır, həmçinin sosial altqurumdur. Vacib olan dilin zənginliyi deyil, onun çevikliyidir. Azərbaycan dili çox zəngindir, amma çevik deyil. Çevik olmamasının səbəbi də cəmiyyətimizin qapalı olmasındadır. Böyük dilçi filosof Ludwig Wittgenstein’ın nəzəriyyəsinə görə dilin zənginliyi ilə siyasi azadlıqların həcmi arasında tərs mütənasiblik var (başqa amillər burada qəsdən nəzərə alınnmır). Yəni, dilləri çox zəngin olan cəmiyyətlərdə siyasi azadlıqlar nisbətən az olur. Belə cəmiyyətlərdə insanlar düşüncələrini və duyğularını açıq və aydın ifadə edə bilmədiklərinə görə mürəkkəb cümlələr qurmağa, çoxlu mübaliğələrdən, bənzətmələrdən və s. istifadə etməyə meyilli olurlar. Dil zənginləşir (söz ehtiyatı artır), amma onun məna otürücülüyü inkişaf edə bilmir. Siyasi azadlıqların çox olduğu cəmiyyətlərdə isə, əksinə, dil bir o qədər də zəngin olmaya bilir. İnsanlar düşüncələrini və duyğularını açıq və aydın ifadə edə bilirlər. Cümlələr nisbətən sadə olur, söz ehtiyyatı isə böyük olmur. Amma məna ötürücülüyü sürətlə inkişaf edir. Siyasi azadlıqları az olan cəmiyyətlərdə eyni mənanı ifadə etmək üçün sözlərin sayı artdığı halda, siyasi azadlıqları çox olan cəmiyyətlərdə, əksinə, söz ehtiyatı əvəzinə sözlərin məna yükü artır və dil daha çevik olur və mənanı daha tez ötürür.
Posts
Erkin, shahane bir yazidir.
ReplyDelete