"Prekambrian dovşanı" və "yaxşı adamlar" problemi...

Britaniya bioloqu, genetik təqdiqatlarla məşhurlaşmış professor John Haldane (1892-1964) inadkar Darwinist idi. Bir müddət kommunist olmuşdu, amma SSRİ-də genetikaya qarşı təqiblərə görə etiraz edib, Britaniya Kommunist Partiyasından çıxdı. Təkamül nəzəriyyəsinin sübutetmə qüsurlarını yaxşı bilsə də, ona hədsiz inanırdı. Elmi konfransların birində J. Haldane’dan soruşdular ki, onun təkamül nəzəriyyəsinə inamını sarsıda biləcək bir şeyi təsəvvür edə bilərmi. J. Haldane dedi: ”Mənə Prekambrian dövrünə aid dovşan qalıqlarını göstərsəniz, təkamül nəzəriyyəsindən imtina edərəm”.

Bilirsiniz ki, geologiyada Yerin şərti tarixi dövrləri var. Kambrian dövrü – Paleozoy çağının başlanğıcıdır (təxminən 548 milyon il bundan öncə başlayır və təxminən 488 milyon il bundan öncə bitir). “Prekambrian dövrü” də, müvafiq olaraq, Kambrian dövründən əvvəlki zamana deyilir. Yəni, 548 milyon il bundan öncədən daha erkən dövrlərə aid edilir. Bunların hamısı elmi çevrələrdə qəbul olunan çox şərti və təxmini hesablamalardır.

Dovşanlar, məlum məsələdir, məməlilər sinfinə aid olunur. Təkamül nəzəriyyəsinə görə ilk ibtidai məməlilərin təxminən 200 milyon il bundan öncə yarandığı söylənilir. Prekambrian dövrü isə, deyildiyi kimi, 548 milyon il bundan öncədən daha əvvəlki zamana aid edilir. Buradan çıxarıla biləcək yeganə nəticə odur ki, Prekambrian dövründə məməlilər mövcud olmayıblar. Təkamül nəzəriyyəsi bunda çox israrlıdır. Buna güvənərək də, John Haldane tənqidçilərinə Prekambrian dövrünə aid dovşan qalıqlarını axtarmağı təkəbbürlə “məsləhət gördü”. J. Haldane’ə görə, Prekambrian dövrünə aid dovşan qalıqlarının tapılması təkamül nəzəriyyəsinin yanlış olduğunu göstərərdi.

“Prekambrian dovşanı” ifadəsi elmi çevrələrdə məşhur metaforaya çevrildi. Alimlərin arasında tənqidə dözümlü olmayanlar, tənqidçilərinə cavab verərkən, bu metaforadan istifadə edirdilər. Bir müddət təsirli oldu. Amma sonradan Karl Popper, İmre Lacatos, Thomas Kuhn, Paul Feyerabend kimi böyük alim və filosofların kəskin tənqidləri nəticəsində bu metaforadan istifadə etmək elmi çevrələrdə ayıb sayıldı. Bu gün heç bir alim “Prekambrian dovşanı” məsələsinə istinadı özünə yaraşdırmaz. Nədən?

Yuxarıda adı çəkilən alim və filosofların səyləri nəticəsində müasir elmi çevrələrdə qəbul olunur ki, elm “doğrulama” (verification) sayəsində deyil, “yanlışlama” (falsification) sayəsində inkişaf edə bilir. Yəni, hər hansı bir mülahizəni yanlışlamaq olmursa, onun elmi tutumu da olmur. Yanlışlanması mümkün olmayan mülahizə - ehkamdır. Elmdə isə, dindən fərqli olaraq, ehkamlara yol verilmir. Elmdə hər şey şübhə altına alına bilər. Elmin inkişafı da məhz buna görə mümkündür.

“Prekambrian dovşanı” metaforasının anlamı, başqa sözlə, - “inanmırsınızsa, gedin özünüz bunun əksini tapın, gətirin” və ya “guya, sizin etdiklərinizin (söylədiklərinizin) nəyi doğrudur ki?” və s. kimi mühafizəkar və təkəbbürlü cavablardan ibarətdir. Mübahisələrin qızğınlığından və/və ya mübahisə edənlərin tərbiyəsindən asılı olaraq, bu suallar bəzən “sən kimsən ki, mənə bunu söyləyirsən?!” formasını da ala bilir. Odur ki, bu metaforanın elmi çevrələrdə işlədilmədiyi heç təəccüblü deyil. Ayıbdır, çünki. Alimə yaraşmaz!

Siyasətdə isə, təəssüf ki, bu cür şeylər söylənilir. Bunun, ola bilsin, bir neçə izahı mümkündür. Siyasət, elmdən fərqli olaraq, şagirdlik üzərində deyil, amirlik üzərində qurulur. Elmi çevrə nisbətən qapalıdır, oraya daxil olmaq üçün xeyli imtahanlardan keçmək lazım gəlir. Tanınma da əsasən və ilk növbədə çevrənin öz daxilində olur. Elmi çevrənin qəbul etmədiyi adamı ictimaiyyət alim kimi qəbul edəsi deyil. Siyasətə giriş isə açıqdır, tanınma da ictimai maraq və rəğbət hesabına mümkün olur. Siyasi çevrənin özü çox yayğındır, kənar təsirlərdən xeyli asılıdır.

Elmi çevrədə razılaşdırılmış məsələlərə ictimaiyyət müdaxilə edə bilmir. Elə olur ki, elmi çevrələr eyni məsələni müxtəlif vaxtlarda cəmiyyətə fərqli, bir-birinə zidd şəkildə təqdim edirlər. Məsələn, Günəş sistemində ən uzaq göy cismi Plutondur. Pluton 1930-cu ildə kəşf ediləndə, ölçüsü çox kiçik, orbiti qeyri-sabit olduğundan, peyki isə olmadığından planet hesab edilmədi. Sonradan Plutonun ilk peykini kəşf etdilər. Buna görə Plutonun planet olduğu söylənildi. Mən Sovet məktəbini bitirmişəm. Plutonu bizə 9-cu planet kimi öyrədirdilər. Nəhayət, 2006-cı ildə Beynəlxalq Astronomiya İttifaqının qurultayında qərara gəlindi ki, Pluton planet deyil. Odur ki, bu gün elmi çevrələrdə Günəş sistemində “rəsmən” 8 planetin olduğu qəbul olunur. İndiki məktəblilərə də dərsdə bunu öyrədərlər. Nədən? Çünki həqiqət – razılaşdırma məsələsidir. Planet – fakt deyil, anlayışdır. Anlayış dəyişəndə, müşahidələrin nəticələrinə verilən adlar da dəyişir. Pluton, əlbəttə, yerində qalır, Günəş ətrafında fırlanır, amma biz onu artıq (yenidən) planet hesab etmirik. Alimlər bizə bunu deyir.

Siyasətdə də həqiqət – razılaşdırma məsələsidir. Amma siyasi razılaşdırmada iştirak edənlərin əhatəsi, maraqların mahiyyəti, nəticələrin qəbulu və onların təsiri elmdəkindən çox fərqlidir. Siyasətdə nüfuz, sübutlar hesabına deyil, inandırmalar hesabına mümkün olur. İnandırma isə xeyli dərəcədə irrasional prosesdir. Ona görə də ritorik cəhətlərin təsiri böyükdür. Siyasətə cəlb olunan və/və ya onunla əhatə edilən maraqların xüsusiyyəti elmi maraqlardan əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Həmin maraqların daşıyıcıları maraqlarını ifadə etməklə kifayətlənmirlər. Onlar təşkilatlanırlar, qərarların müzakirəsində, qəbulunda və icrasında təmsil olunmaq üçün nümayəndələrini seçirlər.

Maraqlar toqquşur. Buna görə də mübahisələr qaçılmazdır. Mübahisələrin münaqişələrə keçməməsi üçün qərarın qəbulu etimad doğuran proses vasitəsilə gerçəkləşməlidir. Nadir istisnaları nəzərə almasaq, alimlərin gəldiyi nəticələri cəmiyyət, bir qayda olaraq, mübahisələndirmir. Çünki elmdə nəticənin əldə olunması ilə elan olunması arasında bəzən çox uzun sınaq müddəti keçir. Elmi çevrələrdə tədqiqat prosesi çoxdan razılaşdırılıb. Heç kəs təkbaşına, birdən-birə hansısa ehtimalı və ya nəticəni elmi nailiyyət kimi başqalarına təlqin edə bilməz. Siyasətdə isə maraqların toqquşması siyasi prosesin mahiyyətini təşkil etdiyindən, mübahisələr sadəcə mövzular barəsində deyil, mövqelər uğrunda aparılır. Tərəflər tutduqları mövqeləri möhkəmləndirməklə məşğuldurlar. Bunun uğrunda aralarında ittifaqlar bağlayır, rəqiblərini sıradan çıxarmağa çalışırlar.

Hamının hamıyla yaxşı münasibətdə olması mümkün olmadığı kimi, hamının hamıyla pis münasibətdə olması da mümkün deyil. Odur ki, qruplaşmalar, düşərgələşmələr qaçılmazdır. Açıq cəmiyyətlərdə bu halın müsbət enerjisi yaradıcı fürsətlər sisteminin formalaşmasına gətirib çıxarır. Qapalı cəmiyyətlərdə isə qruplaşma və düşərgələşmə mənfi enerjili olur, dağıdıcı fürsətlərin yaranmasını şərtləndirir. Bunun fəsadları sadəcə qrupdankənar deyil, həm də qrupdaxili olur. Özündən kənarda rəqabəti sıxışdırmağa çalışan, rəqiblərinə hörmət etməyən qrupun içində də dağıdıcı proseslərin getməsi labüddür. Çevrəsini açıq saxlayan, rəqabətə əsaslanan, rəqiblərinə hörmət edən qrupun içində isə, təbii ki, sağlam mühitin formalaşması asanlaşır.

Qrupların möhkəmliyi, nə qədər təəccüblü görünə bilsə də, tutduqları mövqelərdən az asılıdır. Mövqe, ümumiyyətlə, çox şərti şeydir. İnadkarlar, məsələn, mövqelərini dəyişmədikləri üçün uğur qazana bilmirlər. Qazansalar da, belə uğur davamlı olası deyil. Digər tərəfdən, əqidəsizlər, ümumiyyətlə, uğurun nə olduğunu bilmirlər. Onları ancaq mövcudluq qayğılandırır. İnadkarlar da, əqidəsizlər də ifrat anlamına gəlirlər. Normal halda insanların əksəriyyəti mövqelərini dəyişə bilməklə, bəzi təməl prinsipləri vacib hesab etdiklərindən, özlərinə yaraşdırmadıqları əməllərdən çəkinməyə çalışırlar. Amma bu da cəmiyyətdəki siyasi sistemin çərçivələrindən və ondan doğan fürsətlərdən asılıdır.

İnsanlar fürsətcildir. Etimad doğuran prosesləri və onların nəticələrini təşkil edən siyasi sistemdə hər kəsin fürsətcilliyi hamının xeyrinə olur. Hətta ayrı-ayrı məsələlərdə narazı qalanlar da, proseslərə bütövlükdə güvənirlərsə, başqalarının fürsətcilliyindən yararlana bilərlər. Fürsət – mənəvi anlayış deyil. Fürsətləri törədən siyasi sistem isə mənəvi dəyərləndirmə ünvanı ola bilir. Fürsət varsa, ondan yararlanan adamlar da mütləq olasıdır. Qapalı siyasi sistemlərdə fürsətlər inhisarlaşdırılır, rəqiblər sıxışdırılır (bəzən hətta məhv edilir). Bu halda fürsətlərdən yararlananlara çox pis baxılır. "Varlılar", "savadlılar", "vəzifəlilər" və digər “bəxtəvərlər” inhisarlaşdırlmış üstünlüklərinə görə məhrum çoxluq tərəfindən haqlı olaraq qınanılır. İctimai qınaq çox vacibdir, amma özü-özlüyündə sistemi dəyişdirəsi və başqalarını qınanılan fürsətlərdən istifadə etməkdən çəkindirəsi deyil.

Problem də elə bundadır. İnhisarlaşdırılmış fürsətlər sistemi uzun müddət davam edərsə, oturuşmuş hala gələcək və qınanılan artıq adamlar deyil, fürsətlərin özü olacaq. Yəni, məsələn, rüşvətlə varlanmış vəzifəli şəxslər yox, ümumiyyətlə varlı olmaq, vəzifə tutmaq pislənməyə başlanacaq. Və ya başqa örnək - plagiat, rüşvət, siyasi himayədarlıq hesabına alim dərəcələrinə və unversitet kafedralarına yiyələnmiş adamları qınamaqdan yorulmuş cəmiyyətin bütövlükdə elmə və təhsilə həvəsi öləcək. İstisnalar, əlbəttə, mümkündür, amma həlledici deyil.

Belə şəraitdə paxıllıq, etimadsızlıq, giley-güzar, deyingənlik, şərləmə və bir çox başqa bu qəbildən olan münasibətlər üstünlük təşkil etməyə başlayırlar. Belə halda, bunlar, yanlış olaraq, insanların keyfiyyətləri kimi hesab olunacaqlar. “Adamlar korlanıb” tipli təsəvvürlər çoxlarını inkişaf uğrunda çalışmaq həvəsindən salacaq. Pozğun zəmanədə “yaxşı adamlar” mövzusu həmişə dəbdə olur. “Yaxşı adamlar” - qınanılan fürsətlərdən özünü çəkindirə bilən adamlara deyilməyə başlanılır. Nəticədə “yaxşı adamların” axtarış dairəsi də marjinallaşır. Varlılar, savadlılar, vəzifəlilər və digər “bəxtəvərlər” arasından “yaxşı adamların” çıxma ehtimalının, demək olar ki, olmadığı hesab edilir. Bu yanaşma doğru olmasa da, anlaşılandır. Çünki qapalı siyasi sistemlərdə varlanma, savadlanma, vəzifə tutma və başqa uğur qazandıran fürsətlər inhisarlaşdırılır.

Qapalı siyasi sistemlər uğura qarşı ikrah hissini oyadırlar. Belə sistemlərdə uğur mənəviyyatsız bir şeyə çevrilir. Uğur qazanmış bir kəs özünə bəraət qazandırmağa təhrik edilir. “Siz kimsiniz ki, məndən şübhələnirsiniz?” “Əlinizdən bir iş gəlmir, başqalarında nöqsan axtarırsınız!” Bu və başqa gileylər qapalı siyasi sistemlərin təşviq etdiyi cavablardır, tənqidə dözümsüzlükdən doğur. Sistemi kökündən dəyişmədən insanların davranışlarını müsbətə dəyişmək alınmayacaq. İstisnalar mümkündür, amma həlledici deyil.

Odur ki, qapalı siyasi sistemdə “yaxşı adam” məsələsi, vaxtilə elmi çevrələrdə istifadə olunmuş, sonradan isə ayıb sayılmış “prekambrian dovşanı” söhbətinə çox bənzəyir. Bəzi şeyləri tapmaq yox, yapmaq lazım gəlir. Yaxşı adamları axtarmaq əvəzinə, yaxşı siyasi sistem qurmaq gərəkdir.

--------------------------

(ardı olacaq)